Kardiologia
Przyjęte postępowanie w dużej mierze jest uzależnione od stanu pacjenta, jego chorób współistniejących, a także stylu życia i uwarunkowań ekonomicznych. Z tego powodu osoby cierpiące na choroby układu sercowo-naczyniowego powinny być objęte poradnictwem żywieniowo-dietetycznym, które pozwoli dobrać optymalny sposób żywienia oraz kontrolować go i w razie potrzeby modyfikować. Istnieje kilka zasad, którymi należy się kierować przy tworzeniu takiej diety.
Dieta w chorobach układu krążenia powinna opierać się na założeniach zdrowego żywienia, w warunkach polskich podsumowanych w tzw. piramidzie zdrowego żywienia i aktywności. Oznacza to, chory powinien przyjmować 4–5 mniejszych posiłków dziennie, a ich podstawę powinny stanowić warzywa i owoce w stosunku 3:1.
U pacjentów z chorobami układu krążenia przyjęta dieta powinna zapewniać uzyskanie i utrzymanie wskaźnika masy ciała (BMI, body mass index) w przedziale 20–25 kg/m2. Z tego powodu wytyczne Polskiego Towarzystwa Dietetyki zalecają uprawianie aktywności fizycznej o średniej intensywności przez 2,5–5 godziny tygodniowo lub 30–60 min przez większość dni w tygodniu. Zalecenie to jest zgodne także z sugestiami autorów piramidy zdrowego żywienia.
Kluczową rolę w powstawaniu otyłości i zaburzeń metabolicznych odgrywają tłuszcze. Ich nadmierna ilość prowadzi do rozwoju miażdżycy, zwiększenia objętości tkanki tłuszczowej oraz związanych z tym zaburzeń gospodarki metabolicznej powodujących powstanie cukrzycy typu 2. Z tego powodu w diecie pacjentów z chorobami układu krążenia niezbędne jest ograniczenie podaży tłuszczu ogółem poniżej 30% całkowitej energii, podaży nasyconych kwasów tłuszczowych poniżej 7% energii i zastępowanie ich nienasyconymi kwasami tłuszczowymi oraz jak najniższa podaż (a najlepiej wyeliminowanie) izomerów trans. Dieta z ograniczeniem nasyconych kwasów tłuszczowych zawierająca co najmniej 25 g/dobę białka sojowego może zmniejszyć ryzyko rozwoju chorób serca. Ilość cholesterolu w diecie nie powinna przekraczać 300 mg/dobę. W tym miejscu należy przypomnieć, że przez cztery dekady duża zawartość cholesterolu w jajach była przyczyną ożywionych dyskusji na temat zasadności ich spożycia nie tylko w chorobach układu krążenia. Na podstawie najnowszych badań przyjmuje się jednak, że osoby z grupy podwyższonego ryzyka (cukrzyca, hipercholesterolemia) mogą bezpiecznie spożywać maksymalnie 3–4 jaja tygodniowo (łącznie z tymi w potrawach).
Ze względu na korzystne ochronne działanie na układ krążenia wytyczne zalecają przyjmowanie 250–500 mg/dobę wielonienasyconych kwasów tłuszczowych omega 3 w postaci ryb oraz ze źródeł roślinnych. Regularne spożywanie dwóch porcji ryb morskich tygodniowo (po 140 g) obniża ciśnienie tętnicze i zmniejsza ryzyko rozwoju chorób układu krążenia, jednak najsilniejszy efekt obserwuje się u chorych przyjmujących wyższe dawki tych kwasów, co można osiągnąć tylko przez suplementację. U pacjentów po zawale serca NICE (National Institute for Health and Care Excellence) zaleca podaż przynajmniej 7 g kwasów omega 3 tygodniowo z 2–4 porcji tłustych ryb lub ok. 1 g w postaci suplementu przez 4 lata. W aktualizacji zaleceń z 2013 r. podkreślono, aby nie zalecać rutynowo jedynie spożycia tłustych ryb w ramach profilaktyki zawału.
Należy dążyć do ograniczenia przyjmowania węglowodanów łatwo przyswajalnych, głównie fruktozy i sacharozy. Poza tym ogólny udział węglowodanów w diecie powinien być proporcjonalny do reszty makroskładników i wynosić ok. 45%.
Dzienna podaż błonnika pokarmowego powinna wynosić co najmniej 14 g na 1000 kcal lub 25 g dziennie u kobiet i 38 g u mężczyzn. Udowodniono, że każde dodatkowe 7 g błonnika dziennie o 9% zmniejsza ryzyko rozwoju chorób układu krążenia.
Potas wpływa korzystnie na układ krążenia za pośrednictwem zmniejszania aktywności układu współczulnego i układu renina–angiotensyna–aldosteron. Przekłada się to na obniżenie ciśnienia tętniczego, zmniejszenie ryzyka choroby niedokrwiennej serca i udaru mózgu (nawet o 24%). Żeby uzyskać taki efekt, dzienne spożycie potasu z żywnością powinno wynosić co najmniej 3510 mg (90 mmol). Chorzy na nadciśnienie tętnicze przyjmujący leki moczopędne w celu uniknięcia hipokaliemii powinni stosować suplementację potasem i kontrolować stężenie tego pierwiastka we krwi.
Efekt hipotensyjny suplementacji wapniem jest zbyt mały, żeby było możliwe sformułowanie wytycznych dotyczących jego dawki dziennej w chorobach układu krążenia, jednak większość badań wskazuje na pozytywną rolę tego pierwiastka pochodzącego z diety. Suplementację należy prowadzić z ostrożnością ze względu na ryzyko zwiększenia śmiertelności z powodu chorób układu krążenia.
W części badań podawanie 500–1000 mg magnezu prowadziło do obniżenia ciśnienia o 2,8–5,6/1,7–3,4 mm Hg. Brak jednoznacznych wyników z większej liczby badań sprawia jednak, że nie ma zaleceń dotyczących standardowej suplementacji tego pierwiastka.
Według Global Burden of Disease Study spożycie soli powyżej 5 g/dobę odpowiadało za 1,65 mln zgonów w 2010 r., m.in. z tego powodu Światowa Organizacja Zdrowia uznała dążenie do jego zmniejszenia w całej populacji za działanie priorytetowe. Dzienne ograniczenie spożycia sodu o 70–80 mmol (ok. 4 g chlorku sodu) istotnie zmniejsza ciśnienie tętnicze o 4,8/2,5 mm Hg u osób z nadciśnieniem. Jednak nawet niewielka redukcja (ok. 1 g/dobę) zmniejsza ciśnienie tętnicze na tyle, że efekt ten przekłada się na redukcję ryzyka zgonu z powodu udaru i choroby niedokrwiennej serca u osób z nadciśnieniem o 14% i 9%. Dlatego w przypadku pacjentów kardiologicznych zaleca się ograniczenie spożycia soli poniżej 5 g, a u osób sodowrażliwych w jak największym stopniu.
Orzechy są źródłem nienasyconych kwasów tłuszczowych, witamin, składników mineralnych, błonnika pokarmowego, fitosteroli oraz związków fenolowych. Na podstawie wyników badań zaleca się, by 30 g niesolonych orzechów stanowiło element diety kardioprotekcyjnej. Dawka ta zmniejsza o 30% ryzyko zdarzeń sercowo-naczyniowych, takich jak udar czy zawał.
Czosnek odgrywa znaczącą rolę w profilaktyce chorób układu krążenia przede wszystkim z powodu działania hipolipemizującego. Choć nie ma dokładnych danych, to przyjmuje się, że 1–2 ząbki czosnku (4 g) dziennie obniżają ryzyko rozwoju chorób układu krążenia.
Chociaż wyniki badań wskazują na korzystny wpływ umiarkowanego spożycia napojów alkoholowych na zmniejszenie ryzyka chorób układu sercowo-naczyniowego, to eksperci tworzący polską piramidę żywieniową rekomendują zaprzestanie jego przyjmowania. Z kolei eksperci międzynarodowi zalecają, aby mężczyźni pili nie więcej niż 20 g na dobę, a kobiety – 10 g, natomiast osobom z nieprawidłowym stężeniem triglicerydów zalecają całkowite wykluczenie alkoholu.
Dieta śródziemnomorska jest jedną z pierwszych, w stosunku do których udowodniono wpływ na zmniejszanie ryzyka rozwoju chorób układu krążenia. Opiera się na świeżych warzywach i owocach, pełnoziarnistych produktach zbożowych, roślinach strączkowych, olejach roślinnych (przede wszystkim oliwie z oliwek) i rybach, natomiast zawiera niewiele czerwonego mięsa i nasyconych kwasów tłuszczowych. Według badań ten model żywienia zmniejsza o 10% ryzyko zgonu z powodu chorób układu krążenia i o 8% wszystkich zgonów. W grupie wysokiego ryzyka dieta ta obniżała o 29% ryzyko zachorowania na choroby układu krążenia.
W profilaktyce i leczeniu nadciśnienia tętniczego, a także pacjentom z nadwagą lub otyłością, cukrzycą, dyslipidemią lub zespołem metabolicznym rekomenduje się dietę DASH (Dietary Approaches to Stop Hypertension), uznawaną za najzdrowszą dietę świata. Opiera się ona na świeżych produktach: niskotłuszczowym nabiale, warzywach i owocach, pełnoziarnistych produktach zbożowych, nasionach, orzechach, chudym mięsie, rybach i drobiu. Działa hipotensyjne, co wynika m.in. z niskiej zawartości sodu oraz odpowiednich ilości wapnia, potasu i magnezu, a także dużej zawartości błonnika pokarmowego, natomiast niewielkiej nasyconych kwasów tłuszczowych i cholesterolu. Według metaanaliz obniża ciśnienie o 6,74/3,54 mm Hg.
Dieta portfolio
Dieta portfolio została opracowana w celu zmniejszenia stężenia cholesterolu. Zakłada ona niewielkie spożycie tłuszczów nasyconych i soli oraz znaczny udział składników o działaniu hipolipemizującym: rozpuszczalnych w wodzie frakcji błonnika pokarmowego, białka sojowego, fitosteroli roślinnych i orzechów. Ma zapewniać 1 g steroli na 1000 kcal lub 2 g/dobę, 10 g na 1000 kcal lub 20 g/dobę błonnika rozpuszczalnego, 50 g/dobę białka sojowego oraz ok. 30 g (23 sztuk) orzechów lub migdałów.
Sposób żywienia należy do najważniejszych modyfikowalnych czynników ryzyka chorób układu krążenia i w ich leczeniu jego zmiana powinna stanowić podstawową metodę bez względu na konieczność stosowania farmakoterapii. To bezpieczna i jednocześnie niedoceniana metoda leczenia, która zapewnia lepszą kontrolę ciśnienia, a także poprawia parametry metaboliczne i korzystnie wpływa na ogólne samopoczucie pacjenta.
Piśmiennictwo
000646181/03/2024
